This three-person panel was part of a series of panels at the “European Conference 2020: The World is Watching”.

• Dr. Constantine Arvanitopoulos, Fletcher School, Karamanlis Chair of Hellenic and European Studies & Former Greek Minister.

• Mr. Diego Martinez Belío, Chief of Staff, Spanish Secretary of State for Europe.

• Dr. Lisbeth Aggestam, Associate Professor of Political Science, University of Gothenburg.

60 χρόνια μετά τις συνθήκες της Ρώμης, το ευρωπαϊκό εγχείρημα βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή. Το Brexit δεν είναι απλά ένα εμπόδιο στο ενοποιητικό εγχείρημα της Ευρώπης, όπως τόσα άλλα. Είναι ένα πισωγύρισμα. Για πρώτη φορά η Ενωμένη Ευρώπη αντί να διευρύνεται συρρικνώνεται. Σε μία εποχή, που όπως δήλωσε ο Juncker στο state of the union, ο κοινός τόπος ανάμεσα στα κράτη-μέλη λιγοστεύει. Το raison d’ être της Ενωμένης Ευρώπης αμφισβητείται. Οι σημερινοί ευρωπαίοι πολίτες έχουν διαφορετικές ανάγκες από αυτές που θεμελίωσαν τις Κοινότητες μετά το τέλος του πολέμου. Η ειρήνη στην ήπειρο δεν αρκεί ως νομιμοποιητικός συγκολλητικός ιστός του ενοποιητικού εγχειρήματος. Οι σημερινοί Ευρωπαίοι την θεωρούν δεδομένη. Από την άλλη πλευρά, η σημερινή Ευρώπη βιώνει μία πολλαπλή κρίση. Παρά τη συνολική παραγωγή πλούτου, η αρνητική όψη της παγκοσμιοποίησης είναι και εδώ ορατή. Σύμφωνα με ευρωπαϊκή μελέτη, οι ανισότητες αυξήθηκαν στα δύο τρίτα του συνόλου των ευρωπαϊκών κρατών. Ενώ ένας στους επτά ευρωπαίους πολίτες είναι αντιμέτωπος με το φάσμα της φτώχειας. Για πρώτη φορά αρκετοί πολίτες βλέπουν την ενωμένη Ευρώπη ως οικονομική αβεβαιότητα και λιγότερο ως μια ασφαλή αυλή. Η διεθνής οικονομική κρίση ανέδειξε τις δομικές αδυναμίες της ευρωζώνης και την ανάγκη για εμβάθυνση της οικονομικής ενοποίησης. Προκειμένου να ενισχυθεί η συνοχή και η ανταγωνιστικότητα της.

Η πίεση που δέχονται οι ευρωπαϊκές κοινωνίες από τη προσφυγική κρίση και τα μεταναστευτικά ρεύματα δοκιμάζει την ευρωπαϊκή συνοχή και αντανακλάται στο πολιτικό σύστημα. Ανοικτές και ανεκτικές κοινωνίες κλείνονται όπως το στρείδι. Όπως η Ολλανδία. Η ισλαμική τρομοκρατία είναι μια νέα μεγάλη ασύμμετρη απειλή που επιβαρύνει αυτό που ο Putnam ονόμασε το κοινωνικοψυχολογικό σύστημα των κοινωνιών.

Η πολλαπλή κρίση λειτουργεί ως θερμοκήπιο του λαϊκισμού και των ακραίων δυνάμεων. Κι ενώ η προφανής και ορθολογική απάντηση στην κρίση που αντιμετωπίζει η Ευρώπη είναι περισσότερη Ευρώπη, οι δυνάμεις αυτές παρασύρουν τις κοινωνίες σε μια αναδίπλωση στο κράτος έθνος.

Σ αυτό το περιβάλλον ο πρόεδρος της ευρωπαϊκής επιτροπής παρουσίασε τη λευκή βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης. Σκιαγραφώντας πέντε σενάρια για την πορεία της Ευρώπης μέχρι το 2025. Με τα σημερινά δεδομένα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, το πλέον ρεαλιστικό από τα πέντε σενάρια είναι το σενάριο της ενισχυμένης συνεργασίας. Οι χώρες, δηλαδή, που θέλουν να κάνουν περισσότερα θα κάνουν περισσότερα. Είναι το σενάριο που εκφράζει τη βούληση των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών. Έβαλαν, άλλωστε, τη σφραγίδα τους οι τέσσερις μεγάλοι στη συνάντηση των Παρισίων. Για την Ελλάδα, η συμμετοχή στον πυρήνα της Ευρώπης που διαμορφώνεται πρέπει να είναι στρατηγικός στόχος. Κάθε άλλη επιλογή κρύβει κινδύνους.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Το άρθρο ΙΙ του αμερικανικού συντάγματος υποχρεώνει τον Πρόεδρο των ΗΠΑ σε ετήσια ενημέρωση της Γερουσίας και της Βουλής των αντιπροσώπων, σε κοινή συνεδρία, για την κατάσταση της Ένωσης. Είναι μια αποτίμηση των πεπραγμένων, και ιεράρχηση των εθνικών προτεραιοτήτων και της νομοθετικής ατζέντας. Είναι το γενικό πρόσταγμα για δράση.

Το ευρωπαϊκό state of the union έχει μια διαφορετική χορογραφία. Όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο Γιούνκερ, στην αποτίμηση της κατάστασης της Ένωσης στο ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, η ομιλία του θα έπρεπε να επαναληφθεί ενώπιον των αρχηγών των κρατών στη Μπρατισλάβα. Και μετά να μεταφερθεί στα εθνικά κοινοβούλια. Η Ενωμένη Ευρώπη δεν είναι ΗΠΑ, αλλά όπως χαρακτηριστικά είπε ο Γιούνκερ είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του ευρωπαϊκού εγχειρήματος που βλέπει τον κοινό τόπο ανάμεσα στα κράτη μέλη να λιγοστεύει. Η τριπλή κρίση της οικονομίας, του προσφυγικού μεταναστευτικού και της ασφάλειας διαβρώνει τα θεμέλια της Ένωσης. Που για πρώτη φορά είδε τη σύνθεση της να συρρικνώνεται αντί να διευρύνεται. Με την αποχώρηση μιας μεγάλης χώρας από τις τάξεις της. Η Ευρώπη βιώνει μια υπαρξιακή κρίση.

Κρίση που απειλεί τις ευρωπαϊκές αξίες της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ανεκτικότητας, του κράτους δικαίου. Οι εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών θεσμών λειτουργούν με προτεραιότητες αντίθετες με αυτές των κρατών μελών. Οι εθνικές κυβερνήσεις λειτουργούν κάτω από την πίεση των δυνάμεων του λαϊκισμού, και του φόβου της ήττας στις επόμενες εθνικές εκλογές. Οι ευρωπαίοι πολίτες γυρνούν την πλάτη τους στην Ένωση και στρέφονται πίσω στο έθνος κράτος. Γιατί θέλουν χειροπιαστές και άμεσες λύσεις στα προβλήματα τους. Χρειάζονται κάτι περισσότερο από υποσχέσεις, ψηφίσματα, και συμπεράσματα συνόδων κορυφής, όπως είπε ο Γιούνκερ. Οι επόμενοι δώδεκα μήνες θα είναι κρίσιμοι για το μέλλον της Ένωσης. Και το δίλημμα που έθεσε ενώπιον του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου ξεκάθαρο. Η Ευρώπη είτε θα γίνει πιο αποτελεσματική, πιο ενωμένη, πιο κοινωνική είτε θα αποσυντεθεί μπροστά στα μάτια μας.

Για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης, ο Γιούνκερ πρότεινε διπλασιασμό του επενδυτικού προγράμματος από τα 315 δις στα 500 μέχρι το 2020. Εύκολη πρόσβαση στη χρηματοδότηση για τις επιχειρήσεις με την ενιαία αγορά κεφαλαίων. Και ενίσχυση της εγγύησης απασχόλησης των νέων. Για την εσωτερική ασφάλεια πρότεινε την ενίσχυση της ευρωπαϊκής ακτοφυλακής και συνοριοφυλακής, και της Europol. Και ένα σύστημα αυτόματης ανταλλαγής πληροφοριών που θα καταγράφει ποιοί, πότε, και γιατί εισέρχονται στην Ευρώπη. Και για την άμυνα την ενίσχυση του ευρωπαϊκού αμυντικού πυλώνα σε συνεργασία πάντοτε με το ΝΑΤΟ.

Η ιστορία θα κρίνει αν αυτά τα μέτρα αρκούν για να κάνει η Ένωση ένα άλμα ταχύτερο από τη φθορά.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Όταν ο Χένρυ Κίσινγκερ ήταν Υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, φέρεται να είπε, κατά τη διάρκεια μιας διεθνούς κρίσης, τη περίφημη φράση: Θέλω να μιλήσω με την Ευρώπη αλλά δεν ξέρω σε ποιον να τηλεφωνήσω. Το 2009 η Ευρώπη απέκτησε ύπατο εκπρόσωπο για τις εξωτερικές σχέσεις και ο Μπαρόσο, τότε πρόεδρος της επιτροπής, δήλωσε με ικανοποίηση ότι το ζήτημα Κίσσινγκερ είχε λυθεί. Όταν, όμως, ρωτήθηκε σε ποιόν θα τηλεφωνεί ο Ομπάμα, στον πρόεδρο της Επιτροπής ή στον πρόεδρο του Ευρωπαικού Συμβουλίου, η απάντηση του ήταν μάλλον αμήχανη. Η ΕΕ, είπε, δεν είναι Αμερική, Ρωσία, η Κίνα. Είναι μια ένωση κρατών, και το σύστημα μας είναι πιο περίπλοκο. Αυτό είναι κατ’ουσίαν το πρόβλημα της ενωμένης Ευρώπης. Ότι παραμένει μια χαλαρή ένωση κρατών. Ταλαντευόμενη ανάμεσα στην εθνική κυριαρχία και την υπερεθνική οργάνωση.

Η δημιουργία της ΕΕ λογοδοτούσε στην αναγκαιότητα του εξοστρακισμού των εθνικών συγκρούσεων από την ευρωπαϊκή ήπειρο. Και στον ρομαντικό ιδεαλισμό ορισμένων ευρωπαϊκών ελίτ. Για να επιτύχει το ευρωπαϊκό ενοποιητικό εγχείρημα χρειάστηκε, βέβαια, η συγκολλητική ουσία της σοβιετικής απειλής και η αμερικανική υποστήριξη. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση ήταν μια επαγωγική και σταδιακή διαδικασία μέχρι το τέλος του ψυχρού πολέμου. Με το τέλος του ψυχρού πολέμου και την επανένωση της Γερμανίας η διαδικασία επισπεύστηκε. Η Ευρώπη διευρύνθηκε και δημιουργήθηκε η ευρωζώνη. Με τα κράτη να εκχωρούν σημαντικά εργαλεία εθνικής κυριαρχίας. Το εθνικό τους νόμισμα και την άσκηση εθνικής νομισματικής πολιτικής. Η ΟΝΕ ήταν ένα quid pro quo πολλών ευρωπαϊκών χωρών προκειμένου να συναινέσουν στην επανένωση της Γερμανίας. Η λογική ήταν ότι η νομισματική ενοποίηση και το κοινό νόμισμα έδεναν τη Γερμανία στο ευρωπαϊκό άρμα. Διασκεδάζοντας τους φόβους από τη δημιουργία μιας ισχυρής ενωμένης Γερμανίας.

Η οικονομική κρίση κατέδειξε το σφάλμα του εγχειρήματος να προηγηθεί η νομισματική της οικονομικής και πολιτικής ενοποίησης. Και την ανάγκη ολοκλήρωσης της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, και επίσπευσης της πολιτικής ενοποίησης. Το πρόβλημα είναι ότι η πλειοψηφία των ευρωπαίων πολιτών είναι αντίθετη με μια τέτοια εξέλιξη. Γιατί η Ενωμένη Ευρώπη δεν έχει αποκτήσει raison d’ etat ανάλογο με αυτό του κράτους έθνους. Αντίθετα, η οικονομική κρίση και οι απειλές από το προσφυγικό μεταναστευτικό και τη τρομοκρατία υπέσκαψαν την αναγκαιότητα της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Οδηγώντας σε έξαρση του λαϊκισμού και του ολοκληρωτισμού. Που με τη σειρά τους δαιμονοποίησαν το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Οδηγώντας τους πολίτες σε μια αταβιστική ταύτιση με το έθνος κράτος.

Η κρίση και το σοκ του Brexit δεν φαίνεται να οδηγούν σε αλλαγή πορείας. Αν συνεχιστεί αυτή η ταλάντωση ανάμεσα στην υπερεθνική οργάνωση και το έθνος κράτος, οι συνέπειες για την Ευρώπη θα είναι διαλυτικές.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Η Ενωμένη Ευρώπη αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη πρόκληση της ιστορίας της. Το ευρωπαϊκό όραμα θαμπώνει κι ένα κύμα ευρωσκεπτικισμού σαρώνει την ήπειρο απ’ άκρου εις άκρον. Η εξάχρονη οικονομική κρίση μαζί με το προσφυγικό-μεταναστευτικό, και τη τρομοκρατία δοκιμάζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Ο λαϊκισμός και η ξενοφοβία των ακραίων κομμάτων γίνονται ελκυστικά. Ιδιαίτερα όταν παρουσιάζονται με το προσωπείο του αντισυστημικού λόγου. Και τη νοσταλγία για το παλιό εθνικό μεγαλείο. Σ αυτή τη συγκυρία, η άνοδος της Λεπέν ήταν για πολλούς ένα αναμενόμενο ατύχημα. Αλλά δεν είναι μόνο η Γαλλία. Στη Βρετανία ο πάντοτε υπαρκτός ευρωσκεπτικισμός τείνει να πάρει διαστάσεις Brexit. Στη Πολωνία επικράτησαν οι ευρωσκεπτικιστές. Αλλά και σε χώρες όπως η Δανία, η Σουηδία, και η Φιλανδία ο ευρωσκεπτικισμός αρχίζει να κυριαρχεί στη πολιτική ατζέντα.

Η αλήθεια είναι ότι η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τελούσε υπό αμφισβήτηση και πριν τη κρίση. Καθώς οι σημερινοί Ευρωπαίοι έχουν διαφορετικές ανάγκες και αγωνίες από αυτές που θεμελίωσαν τις Κοινότητες μετά το τέλος του πολέμου. Οι σημερινοί ευρωπαίοι έχουν βιώσει μόνο ειρήνη τα τελευταία εβδομήντα χρόνια και θεωρούν ότι η απειλή του εθνικισμού και του πολέμου έχει εκλείψει.

Η προσπάθεια εμβάθυνσης του ευρωπαϊκού ενοποιητικού εγχειρήματος προσέκρουσε σε εθνικούς σκοπέλους. Όπως φάνηκε από τη τύχη του ευρωσυντάγματος. Της προσπάθειας δηλαδή να μετεξελιχθούν οι ευρωπαϊκές συνθήκες σε ένα ολοκληρωμένο Σύνταγμα. Που θα επέτρεπε στην ΕΕ να ενισχύσει τη συνοχή και την ανταγωνιστικότητα της.

Η οικονομική κρίση ανέδειξε τις ατέλειες της ΟΝΕ που ήταν μέχρι σήμερα ο κορυφαίος αναβαθμός της ευρωπαϊκής ενοποιητικής διαδικασίας. Πολλοί πολίτες άρχισαν να βλέπουν την Ευρώπη περισσότερο ως οικονομική αβεβαιότητα και λιγότερο ως πολιτικό θρίαμβο. Για πρώτη φορά πλέον, στην ημερήσια διάταξη δεν βρίσκεται η κατανομή της ευημερίας αλλά η κατανομή σημαντικών βαρών. Και αυτό δοκιμάζει τη συνοχή της Ευρώπης.

Η προσφυγική μεταναστευτική κρίση και η απειλή της τρομοκρατίας προκαλούν ανασφάλεια, φοβία και οχύρωση στο κράτος-έθνος. Και κινητροδοτούν την πολιτική και εκλογική συμπεριφορά.

Η σημερινή πολύπλευρη κρίση δοκιμάζει τις αντοχές του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Η οικονομική ανάκαμψη αποτελεί αναγκαία, όχι όμως και ικανή συνθήκη για να βγει η Ευρώπη από τη κρίση. Μπορεί η ιστορία της ευρωπαϊκής ενοποίησης να είναι μια σειρά από κρίσεις και επανεκκινήσεις. Είναι όμως, πλέον, προφανές ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση χρειάζεται ένα νέο raison d’etre. Ένα πολιτικό όραμα για τον 21ο αιώνα. Αλλιώς, όπως προειδοποίησε ο Μπερνάρ-Ανρί Λεβί: Δεν είναι σίγουρο ότι δεν θα συμβεί το χειρότερο. Λίγος καιρός μένει για να σώσουμε όλοι μαζί το όνειρο των επιφανών πρωτοπόρων της Ευρώπης.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έφερε τη μεγάλη διεύρυνση προς Ανατολάς. Η ΕΕ έγινε πόλος έλξης και εγγύηση σταθερότητας για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Η αισιοδοξία, όμως, που γέννησαν αυτές οι εξελίξεις υποχώρησε γρήγορα. Στο πεδίο της ασφάλειας η ΕΕ απέτυχε στις εξετάσεις της μεγάλης κρίσης που ξέσπασε στο χώρο της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Αλλά και η στροφή στη λεγόμενη εμβάθυνση, αμέσως μετά, ανέδειξε θεσμικές και πολιτικές δυσκολίες στο ενοποιητικό εγχείρημα. Έτσι ζήσαμε το ναυάγιο του Ευρωσυντάγματος. Της προσπάθειας να μετεξελιχθούν οι Ευρωπαϊκές συνθήκες σε ένα κοινωνικό και πολιτικό συμβόλαιο που θα επέτρεπε στην ΕΕ να ενισχύσει την πολιτική της συνοχή και την ανταγωνιστικότητά της.

Ακόμα και πριν φτάσουμε στη σημερινή οικονομική κρίση, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση τελούσε υπό αμφισβήτηση. Και αυτό, γιατί οι πυλώνες πάνω στους οποίους οικοδομήθηκε η Ευρώπη δεν αρκούν για να νομιμοποιήσουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα σήμερα. Η ειρήνη θεωρείται πια δεδομένη στην ήπειρο ενώ η απειλή των εθνικών συγκρούσεων έχει πια εκλείψει. Η Ευρώπη σήμερα καλείται να δώσει απαντήσεις σε νέα πιεστικά προβλήματα όπως η μετανάστευση, η απασχόληση, η οικονομική ανασφάλεια, η κοινωνική συνοχή, το περιβάλλον.

Η οικονομική κρίση και η απειλή του Grexit επιβάρυναν το κλίμα. Γιατί στην ημερήσια διάταξη δεν βρίσκεται πλέον η κατανομή της ευημερίας, αλλά η κατανομή σημαντικών βαρών. Και αυτό είναι μια επώδυνη διαδικασία για τη συνοχή της Ευρώπης. Πολλά θα εξαρτηθούν από την αντιμετώπιση της σημερινής κρίσης. Η ΕΕ καλείται να δημιουργήσει το θεσμικό πλαίσιο που θα απαντά σε τέτοιες κρίσεις. «Αληθινά ευρωπαϊκές λύσεις για ευρωπαϊκά προβλήματα», όπως είπε ο Γιούνκερ. Καλείται επίσης να χρησιμοποιήσει την κρίση για να ξαναβάλει σε τροχιά τις διαδικασίες εμβάθυνσης της πολιτικής και οικονομικής ενοποίησης.

Η οικονομική ανάπτυξη αποτελεί αναγκαία όχι, όμως, και ικανή συνθήκη για να εξέλθει η Ευρώπη από την ύφεση στην οποία έχει περιέλθει. Η ενωμένη Ευρώπη πρέπει να φύγει από το στενά λειτουργικό, υλιστικό και ωφελιμιστικό πλαίσιο στο οποίο έχει συρρικνωθεί. Να επανανοηματοδοτήσει την αναγκαιότητα της ύπαρξής της ως ένα μεγάλο ηθικό ζήτημα και έναν πολιτικό στόχο. Να επαναπροτάξει τις κοινές αξίες που αποτέλεσαν το νομιμοποιητικό υπόβαθρό της. Πρέπει, ακόμα, οι Βρυξέλλες να πείσουν τους πολίτες των ευρωπαϊκών χωρών ότι η εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας, είναι προς όφελός τους. Ότι η ΕΕ μπορεί να διαχειριστεί καλύτερα από τα κράτη-έθνη τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης σε θέματα οικονομικής ανάπτυξης, εργασίας, κοινωνικής συνοχής, μετανάστευσης και ασφάλειας. Σε κάθε περίπτωση, περισσότερη Ευρώπη είναι η μόνη επιλογή. Αδράνεια ή οπισθοδρόμηση θα αποβούν μοιραία για τη Γηραιά Ήπειρο.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”