Το τέλος του ψυχρού πολέμου έφερε μια περίοδο ευφορίας και θριάμβου στο δυτικό κόσμο. Δεν ήταν μόνο η επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής απέναντι στο μοντέλο του σοβιετικού κομμουνισμού. Ήταν και η προσδοκία της πλανητικής διάχυσης του δυτικού μοντέλου μέσω της παγκοσμιοποίησης και της τεχνολογικής επανάστασης. Το τέλος της ιστορίας.

Η επικράτηση ενός κοσμοπολίτικου φιλελευθερισμού που αντλούσε την προέλευση του από τους φιλοσόφους του διαφωτισμού του 18ου αιώνα. Στην Ευρώπη αυτό εκφράστηκε μέσα από την ενδυνάμωση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, της πολυπολιτισμικότητας, και της σύγκλισης των παραδοσιακών κομμάτων σε μια πολιτική πραγματισμού. Το κέντρο των αποφάσεων από τις εθνικές κυβερνήσεις μεταφέρθηκε σε υπερεθνικές οντότητες, και από εκλεγμένους άρχοντες στην ευρωπαϊκή γραφειοκρατία. Τα κράτη σιγά-σιγά έχαναν τον έλεγχο των συνόρων τους και τη νομισματική τους πολιτική.

Αυτό όμως, παράλληλα, διάβρωνε την ισχύ και τη νομιμοποίηση των παραδοσιακών κομμάτων και των εθνικών πολιτικών ελίτ.

Για τις υπόλοιπες χώρες, εκτός δυτικών συνόρων, ο εκδημοκρατισμός των πολιτικών τους θεσμών και η φιλελευθεροποίηση των οικονομιών τους φάνταζε μονόδρομος.

Τα ανησυχητικά σημάδια της ανάκαμψης του εθνικισμού στα Βαλκάνια και της ακροδεξιάς στην Ευρώπη τη δεκαετία του 90 μάλλον αγνοήθηκαν. Και μετά ήρθε η 11η Σεπτεμβρίου, και η οικονομική κρίση του 2008. Το τέλος ενός κύκλου της ιστορίας διαδέχθηκε ένας άλλος πολύ πιο βίαιος. Το πέρασμα στη μεταβιομηχανική φάση του καπιταλισμού, η παγκοσμιοποίηση, και η οικονομική κρίση του 2008, ανέτρεψαν κοινωνικές ισορροπίες. Έφεραν μια νέα και άνιση κατανομή πλούτου και ισχύος, και νέα κοινωνική διαστρωμάτωση. Και νέα μεταναστευτικά ρεύματα να απειλούν τη συνοχή των δυτικών κοινωνιών.

Σύμφωνα με μια πρόσφατη μελέτη στις ΗΠΑ, το 65% των λευκών αμερικανών θα ψήφιζε ένα κόμμα που θα έβαζε φραγμό στη μαζική μετανάστευση, θα δημιουργούσε θέσεις εργασίας για αμερικανούς εργάτες, θα προάσπιζε την αμερικανική χριστιανική κληρονομιά, και θα αντιμετώπιζε την απειλή του Ισλάμ. Όταν ο παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός δεν φέρνει ευκαιρίες και ευημερία οι αποπροσανατολισμένοι και δυσαρεστημένοι πολίτες είναι ευάλωτοι στη δημαγωγία και στο λαϊκισμό. Το κλίμα αυτό εκμεταλλεύτηκε ο Τραμπ. Δημιούργησε ένα αφήγημα πέρα από την κλασσική ρητορική του ρεπουμπλικανικού κόμματος για την οικονομία, τη μείωση των φόρων και τις παραδοσιακές αξίες. Και κέρδισε τις εκλογές ως γνήσιος εκφραστής της λαϊκής δυσαρέσκειας απέναντι στη διεφθαρμένη ελίτ. Η Ευρώπη, άλλωστε, είχε δείξει το δρόμο. Στη χώρα μας, στην Ουγγαρία, στη Πολωνία, στη Σλοβακία, αλλά και στη Γαλλία και την Ιταλία ο λαϊκισμός από το περιθώριο της πολιτικής είχε ήδη αναδειχθεί σε κυρίαρχο ρεύμα. Ναρκοθετώντας το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Με το Brexit να βάζει τέλος στην περίοδο ευφορίας που είχε διαμορφωθεί με το τέλος του ψυχρού πολέμου.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Εγκλωβισμένη βρίσκεται η ελληνική κοινωνία. Από τείχη που σηκώθηκαν γύρω της. ¨Αλλά δεν άκουσα ποτέ κρότον κτιστών ή ήχον. Ανεπαισθήτως μ´ έκλεισαν από τον κόσμον έξω¨, λέει ο Καβάφης.

Δυστυχώς εμείς δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν ακούγαμε ή δεν βλέπαμε τους κτίστες που ύψωναν γύρω μας τα τείχη της απομόνωσης. Γιατί κρότο έκαναν και μεγάλο.

Αλλά εμείς αντί να ολοκληρώσουμε την εθνική προσπάθεια εξόδου από τη κρίση, υποκύψαμε στις σειρήνες του λαϊκισμού. Γιατί είναι άκοπο να πιστεύεις ότι με ένα νόμο θα σκιστούν τα μνημόνια και, έτσι μαγικά, θα επιστρέψεις στη γη της επαγγελίας. Και, τελικά, καταλήξαμε με ένα τείχος απελπισίας υψωμένο γύρω μας. Οι τράπεζες κλειστές, το βιοτικό επίπεδο σε ελεύθερη πτώση, 25% του ΑΕΠ έχει ήδη χαθεί. Και πουθενά στον ορίζοντα ένα εθνικό σχέδιο για την ανάκαμψη. Για την ανασύνταξη του παραγωγικού ιστού της χώρας. Στην προχθεσινή μαραθώνια συνέντευξη του ο Πρωθυπουργός δεν είπε τίποτα που να υποκρύπτει ένα σχέδιο. Μόνο ότι μετά το Πάσχα θα έρθει η Ανάσταση και μετά η ανάπτυξη. Τόσο απλοϊκά.

Κι αν τα τείχη της οικονομικής μας δυσανεξίας ξεπερνιώνται, πελώρια τείχη απομόνωσης κτίζονται γύρω μας με το προσφυγικό μεταναστευτικό. Ένας χρόνος πέρασε από τότε που η κυβέρνηση έκλεισε την Αμυγδαλέζα κι έκανε δηλώσεις προσκλητήριο σε πρόσφυγες και μετανάστες. Γίναμε η χαρά των διακινητών, όταν οι γειτονικές χώρες έπαιρναν δραστικά μέτρα. Ποινικοποιώντας τη διέλευση από την επικράτεια τους και κλείνοντας σιγά-σιγά τα σύνορα τους. Με αποτέλεσμα, πρόσφυγες και μετανάστες ν’αρχίσουν να συνωστίζονται στην ελληνική επικράτεια, αλλά να μην προωθούνται σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Αντί να αποτρέψουμε την πλημμυρίδα την παροτρύναμε. Αντί να επισπεύσουμε τη λήψη μέτρων ολιγωρήσαμε. Αντί να υλοποιήσουμε τις δεσμεύσεις που είχαμε αναλάβει τον Οκτώβριο τις αθετήσαμε. Αντί να βάλουμε εξαρχής τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις να βοηθήσουν το λιμενικό και τη frontex στην φύλαξη των ευρωπαικών συνόρων, εμείς καλέσαμε το ΝΑΤΟ. Με το κίνδυνο να μετατρέψουμε το Αιγαίο σε μια απέραντη γκρίζα ζώνη. Κι ένα χρόνο μετά, ναι ένα χρόνο μετά, η κυβέρνηση ανακοίνωσε τη δημιουργία ευρείας διυπουργικής επιτροπής για τη διαχείριση της κρίσης. Όταν, δηλαδή, η κρίση μας έχει σχεδόν καταπιεί. Τέτοια επαφή με τη πραγματικότητα οι άνθρωποι.

Τώρα, που πέρασε η επίδραση του παραισθησιογόνου του λαϊκισμού, ξυπνήσαμε σε μια άλλη χώρα. Οικονομικά καθημαγμένη και πολιορκημένη από τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή μετακίνηση μετά τον πόλεμο. Που μπορεί να μας φέρει αντιμέτωπους με μια εθνική καταστροφή.

Με μια κυβέρνηση ανίκανη, κι έναν Πρωθυπουργό που ψήνει καφέδες και σκίζει γάτες, αλλά από την τέχνη του κυβερνάν μυρωδιά. Ήμαρτον.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”

Ο λαϊκισμός ήταν πάντοτε εδώ. Στις μεταπολεμικές δημοκρατίες της Δύσης η απήχησή του ήταν μάλλον περιθωριακή. Τις τελευταίες δεκαετίες, όμως, λαϊκίστικα κόμματα αποσταθεροποιούν το πολιτικό σύστημα. Φέρνοντας στο επίκεντρο της πολιτικής περιθωριακά ιδεολογήματα και μια αντιδημοκρατική πολιτική κουλτούρα και συμπεριφορά.

Δυστυχώς, η άνοδος του λαϊκισμού δεν είναι συγκυριακό φαινόμενο. Είναι απόρροια δομικών προβλημάτων των δυτικών καπιταλιστικών δημοκρατιών. Από τη βιομηχανική επανάσταση και μετά κάθε γενιά έβγαζε περισσότερα χρήματα, ζούσε περισσότερα χρόνια, και είχε περισσότερο ελεύθερο χρόνο από την προηγούμενη. Αυτό δεν συμβαίνει πια. Στις περισσότερες ανεπτυγμένες δημοκρατίες το μέσο εισόδημα έχει μείνει στάσιμο τα τελευταία 25 χρόνια. Και η οικονομική κρίση προσέθεσε ένα πρωτόγνωρο αίσθημα αβεβαιότητας και ανασφάλειας στους πολίτες για τις μελλοντικές τους προοπτικές. Για τους λαϊκιστές τα οικονομικά κεκτημένα της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού απειλούνται από τα καρτέλ των τραπεζών, σκοτεινά οικονομικά κέντρα, μέχρι τους γραφειοκράτες των Βρυξελλών. Αυτοί πρέπει να λογοδοτήσουν για τις οικονομικές ανισότητες, τη χαμηλή κοινωνική κινητικότητα, και τη μείωση του βιοτικού επιπέδου. Αυτός ο αριστερόστροφος λαϊκισμός εκφράζεται από το ΣΥΡΙΖΑ, το Κίνημα Πέντε Αστέρων στην Ιταλία, το Ποντέμος στην Ισπανία και το Ντι Λίνκε στη Γερμανία.

Το δεύτερο ζήτημα έχει να κάνει με τις εθνικές ταυτότητες και τις απειλές που προκύπτουν από τις ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές ροές. Αλλά και την εκχώρηση κυριαρχίας σε υπερεθνικούς οργανισμούς. Οι μετανάστες του ‘50 και του ‘60 στην Ευρώπη δεν έμειναν απλοί επισκέπτες. Έγιναν μόνιμοι κάτοικοι. Και τώρα, τα νέα μεταναστευτικά ρεύματα απειλούν εκ νέου την εθνική ταυτότητα. Ο δεξιόστροφος λαϊκισμός βρίσκει έδαφος να υποθάλψει το σοβινισμό και την ξενοφοβία. Από τον Φάρατζ στην Αγγλία, την Λεπέν στη Γαλλία, τον Στράχε στην Αυστρία, τη Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα.

Υπάρχει ένα κοινός παρανομαστής και για τις δυο εκφάνσεις του λαϊκισμού. Μια κοινή μεταγλώσσα. Αντισυστημική και κατ’ ουσίαν αντικοινοβουλευτική. Το κοινό αφήγημα είναι ότι κάποιες ομάδες, κάποιες μειοψηφίες, έρχονται να απειλήσουν τα όποια κεκτημένα, οικονομικά ή εθνικά, του λαού για τους μεν του έθνους για τους δε. Και για τους δυο εκφραστές του λαϊκισμού, το κοινοβούλιο, η κυβέρνηση, και το κράτος δεν είναι η απάντηση στο πρόβλημα. Είναι το πρόβλημα.

Η λύση για τη δημοκρατία είναι μεταρρυθμίσεις παντού. Μεταρρυθμίσεις για ένα πιο αποτελεσματικό κράτος, για ένα πιο δίκαιο φορολογικό σύστημα, για πιο ισότιμη κατανομή του πλούτου. Και η εμβάθυνση της πολιτικής ενοποίησης και της δημοκρατίας στην Ευρώπη. Για ένα νέο σημείο ισορροπίας. Ανάμεσα στις εθνικές ταυτότητες, την πολυεθνική Ευρώπη, και τις δημογραφικές και μεταναστευτικές τάσεις.

ΑΝΤΙΛΟΓΟΣ στα “ΝΕΑ”